نتایج تحقیقات معاصر در گفتمان گونه‌شناسی، تضادهای فراوانی در تعریف ماهیت و مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری، به‌عنوان یک تصویر ساده و کلی که گروهی از ساختمان‌ها را نمایندگی می‌کند، نشان می‌دهد. در این تعاریف برخی جنبه‌های شکلی و برخی دیگر ابعاد معنایی و شهودی گونه را مد نظر داشتهاند. تحقیق حاضر در جستجوی تعریف واقعی و مبتنی بر شواهد میدانی و تاریخی، از گونه و گونه‌شناسی است که امکان حضور ماده (کالبد) و معنا را به‌صورت در هم آمیخته فراهم نماید. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به معرفی و نقد اندیشه‌های معاصر در گونه و گونه‌شناسی می‌پردازد و تعریفی پیشنهادی از گونه و گونه‌شناسی به‌عنوان «شِمایی مرکب از اندام‌های کالبدی و طرحوارهها» ارائه مینماید. از این رو «شِما» به‌عنوان نماینده گروهی از بناها در ذهن معمار، سه بعدِ کالبدی و شیوه زندگی عجین شده ساکنان بنا(باشندگان)، با اندام‌های کالبدی را در برمیگیرد. در این تعریف، استخراج طرحوارهها، از فهم تجربه زندگی باشندگان در بنا حاصل می‌شود و محقق را با منطق ایجاد و کاربردِ فضاها و حس زیستن در اندام‌های معماری آشنا مینماید. آگاهی به این احساسات و تجربیات در کنار اندام‌های کالبدی، معنای گونه را از یک تعریف صرفاً مادی خارج میسازد و تعریف آن‌را به منابع مذهبی و فرهنگی، اقلیم و ... پیوند میزند. تفاوت عمده در معنای گونه در تعریف پیشنهادی با نوشتههای مشابه در آثار غربی، استناد به‌همین منابع درونی می‌باشد یعنی معماران، ساکنان و تجربیات معماری که از آثار برجای مانده قابل تشخیص است. در ادامه، بر‌اساس تعریف و روش پیشنهادی در گونه‌شناسی، خانه گونه تالاردارِ رون راسته، به‌عنوان یک نمونه از گونه‌های سکونت در شهر تفت، که در مطالعات گونهشناسانه مسکن بومی شهر تفت بر‌اساس روش‌شناسی پیشنهادی در این مقاله حاصل آمده است، ارائه و تحلیل می‌شود. در نهایت در این پژوهش، به‌دلیل ریشه و سابقه زیست‌شناسانه و شکلی واژه گونه، عبارت «دستگاه معماری» پیشنهاد و جایگزین می‌شود که با توجه به ماهیت آن، معادل نزدیکتر و مناسبتری برای واژه گونه در معماری است. دستگاه معماری، شِمایی است که با داشتن یکسری از ویژگی‌های مادی (اندام‌های کالبدی) و غیر مادیِ (طرحواره‌های عجین شده با اندام‌ها) مشخص، یک شخصیت متمایز از سایر قالب‌ها عرضه می‌کند.
