آسیاب‌ها، این دستاوردهای معماری و مهندسی ایران، در گذشته نقش حیاتی در زندگی مردم داشته­اند‌ ولی در سال‌های اخیر در اثر برخی عوامل ‌مانند خشک یا کم آب شدن قنات‌ها و در نتیجه عدم مقرون به‌صرفه بودن، رونق خود را از دست داده­اند. این بناها به‌عنوان میراثی از دانش گذشتگان و نمودی از بهره برداری مناسب از محیط، تلفیق و تجمیعی از علوم و فنون مختلف (در زمینه­های معماری، سازه، مهندسی آب و مهندسی مکانیک و معدن) هستند. کارکرد آسیاب‌ها به‌عنوان یکی از بناهای وابسته به قنات، باعث شده که در نقطه­ای استقرار یابند  که امکان  دسترسی و استفاده از آب قنات برای آن‌ها فراهم باشد. در آسیاب آب دیده ­‌نمی‌شود امّا تجلّی نیروی آن‌را در حرکت سنگ آسیاب می‌توان دید و پیرو عملکردی بودن بنا، آب نیز تنها جنبه عملکردی خود را آشکار می‌کند. براساس پیمایش میدانی مشخّص شد در محدوده­ شهرستان نایین 12 آسیاب باقی‌مانده و تعدادی نیز بکلّی تخریب شده است لذا صرف بررسی و مستندنگاری آن‌ها ارزشمند است. لکن در آسیاب‌های نایین نوعی گونه­ گونی کالبدی ویژه مشاهده می‌شود یعنی هر آسیاب اجزاء، حجم و تناسبات خاص خود را دارد؛ حال آنکه محدوده استقرار این بناها کوچک، اقلیم این محدوده یکسان و منبع آب همه آن‌ها قنات است؛ حتّی نحوه کارکرد آن‌ها تقریباً یکسان بوده­است. سه جزء متفاوت ولی در عین حال مکمل در یک آسیاب، فضاهای معماری، کانال­های ورود و خروج آب و تنوره، اجزای سیستم مکانیکی مانند چرخاب (توربین‌، پره­ها و تبری) هستند که در آسیاب‌های نایین تنوعی جالب ­توجّه دارند. مقاله می­کوشد عوامل مؤثر بر این گوناگونی را شناسایی کند و یک گونه­شناسی از این آسیاب‌ها ارائه دهد. نتایج بررسی نشان داد که آسیاب‌های نایین بر‌اساس معیارهای معماری و موقعیت قرارگیری به 3 گونه رو زمینی، دستکند زیرزمینی و دستکند بر دیواره رسی قابل تقسیم­بندی هستند. روش پژوهش توصیفی­ـ­تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه­ای و برداشت میدانی است. نقشه­های برداشت­ شده از آسیاب‌ها، برای اوّلین بار در این مقاله ارائه شده است.