کارشناسیارشد مرمت و احیای بناها و بافتهای تاریخی، دانشگاه شهید بهشتی ، mamati.soltani225@gmail.com
چکیده: (4943 مشاهده)
آسیابها، این دستاوردهای معماری و مهندسی ایران، در گذشته نقش حیاتی در زندگی مردم داشتهاند ولی در سالهای اخیر در اثر برخی عوامل مانند خشک یا کم آب شدن قناتها و در نتیجه عدم مقرون بهصرفه بودن، رونق خود را از دست دادهاند. این بناها بهعنوان میراثی از دانش گذشتگان و نمودی از بهره برداری مناسب از محیط، تلفیق و تجمیعی از علوم و فنون مختلف (در زمینههای معماری، سازه، مهندسی آب و مهندسی مکانیک و معدن) هستند. کارکرد آسیابها بهعنوان یکی از بناهای وابسته به قنات، باعث شده که در نقطهای استقرار یابند که امکان دسترسی و استفاده از آب قنات برای آنها فراهم باشد. در آسیاب آب دیده نمیشود امّا تجلّی نیروی آنرا در حرکت سنگ آسیاب میتوان دید و پیرو عملکردی بودن بنا، آب نیز تنها جنبه عملکردی خود را آشکار میکند. براساس پیمایش میدانی مشخّص شد در محدوده شهرستان نایین 12 آسیاب باقیمانده و تعدادی نیز بکلّی تخریب شده است لذا صرف بررسی و مستندنگاری آنها ارزشمند است. لکن در آسیابهای نایین نوعی گونه گونی کالبدی ویژه مشاهده میشود یعنی هر آسیاب اجزاء، حجم و تناسبات خاص خود را دارد؛ حال آنکه محدوده استقرار این بناها کوچک، اقلیم این محدوده یکسان و منبع آب همه آنها قنات است؛ حتّی نحوه کارکرد آنها تقریباً یکسان بودهاست. سه جزء متفاوت ولی در عین حال مکمل در یک آسیاب، فضاهای معماری، کانالهای ورود و خروج آب و تنوره، اجزای سیستم مکانیکی مانند چرخاب (توربین، پرهها و تبری) هستند که در آسیابهای نایین تنوعی جالب توجّه دارند. مقاله میکوشد عوامل مؤثر بر این گوناگونی را شناسایی کند و یک گونهشناسی از این آسیابها ارائه دهد. نتایج بررسی نشان داد که آسیابهای نایین براساس معیارهای معماری و موقعیت قرارگیری به 3 گونه رو زمینی، دستکند زیرزمینی و دستکند بر دیواره رسی قابل تقسیمبندی هستند. روش پژوهش توصیفیـتحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانهای و برداشت میدانی است. نقشههای برداشت شده از آسیابها، برای اوّلین بار در این مقاله ارائه شده است.