بشر در بستر مفاهیم می‌اندیشد و عمل می‌کند. این مفاهیم در همه ابعاد زندگی او حضور دارند. معماری نیز همانند تمامی دست ساخت‌های بشر، از نظام­های مفهومی ذهن او تبعیت می‌کند. با توجه به مجموعه تحقیقاتی که در عرصه معماری صورت گرفته است، می‌توان از الگوها به‌عنوان بستری برای بروز این نظام­ها در ساماندهی عناصر کالبدی نام برد. پرداختن به این نکته می‌تواند پاسخی باشد در برابر برخی ابهاماتی که در حال حاضر نسبت به چرایی کیفیت نامناسب خانه­های امروزی روستایی وجود دارد. این حیطه از معماری به‌عنوان میراث گران‌بها و غنی الگوهای گذشته، دغدغه­ای است که ذهن بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب نموده است. مقاله پیش‌رو سعی دارد‌ ضمن مروری بر مفاهیم مرتبط با الگوها و ابعاد آن، اهمیت نظام مفاهیم را به‌عنوان بستر ساخت الگو و حلقه ارتباط‌دهنده معماری و فرهنگ، مورد بررسی قرار دهد. در این راستا با بررسی نظریات پایه در حوزه مبانی الگوها و تعیین جایگاه و ارتباط آن با حوزه مفاهیم، به مطالعه چند نمونه از مصادیق آن در مسکن بومی مناطق روستایی استان خراسان رضوی پرداخته می‌شود. در انجام این تحلیل‌ها علاوه بر بازدیدهای میدانی، به نتایج و مطالعات گونه‌شناسی استان که در دو دوره متفاوت زمانی به انجام رسیده‌اند نیز استناد می‌گردد. نتایج پژوهش بیانگر اهمیت زمان و مکان در نحوه شکل­گیری مفاهیم و الگوهای استخراجی از آن‌ها است که ارتباط میان عناصر معماری را تعیین می­کنند. از این‌رو الگوهای معماری به شرطی خواهند توانست شرایط زمانی و مکانی حاکم بر جامعه را در معماری نمود دهند که طراحان عرصه معماری قادر به تطبیق و آفرینش نظام جدیدی از مفاهیم حاضر در معماری باشند. جهت رسیدن‌ به این مهم رعایت نکاتی ضروری است که در این مقاله سعی خواهد شد پس از بررسی حدود آن‌ها، در قالب نتایج تحقیق مورد اشاره قرار گیرند.